Jama na Vjetrenim brdima
Istorijat istraživanja Jame na Vjetrenim brdima
Jama na Vjetrenim brdima, na Durmitoru, pronađena je 1984. godine od strane speleologa iz Poljske, iz kluba KKS iz Katowica. Te godine je istraživanje tek započeto i, prema usmenim podacima, ekipe su stigle do dubine od oko 300 m.
Godinu dana kasnije, 1985, organizovana je Međunarodna speleološka ekspedicija na kojoj su učestvovali kako speleolozi iz tadašnje Jugoslavije (ASAK Beograd, SD Istra – Pazin, DISKF Zagreb, BH Krš – Sarajevo, Manda – Valjevo, Ponir – Banja Luka), tako i gosti iz Poljske, Francuske i Velike Britanije. Na toj ekspediciji jama je istražena i izmerena do završnog sifona na dubini od 880 m (po tadašnjim rezultatima), uključujući i Bočni kanal.
Od tada datira i zabuna oko dva različita podatka o dubini, koji se nisu znatno razlikovali, ali objašnjenje ipak vredi pomenuti. Prvo crtanje na terenu, bez matematičkog izračunavanja denivelacije, pokazalo je za rezultat -897 m. Iako su ekipe napominjale da se sa tim brojem još ne izlazi u javnost, dok se podaci matematički ne provere, vest je ipak "procurila" i iznos dobijen grafičkom metodom je spontano usvojen kao finalna dubina jame. Iako je kasnije izračunato da je merenjem dobijena dubina od 880 m, više nije bilo načina da se ta informacija nametne kao važeća.
Posle crtanja profila, podaci merenja su na neobjašnjen način zagubljeni, te odgovarajući plan jame nije nikad nacrtan.
Francuska ekipa je napravila skicu objekta (profil), koji je objavljen u čuvenoj knjizi Courbona i Chaberta "Atlas des Grandes Cavités Mondiales" (1986). Budući da je reč o skici, a ne nacrtu po merenjima, dimenzije pojedinih delova jame nisu međusobno usklađene, a grafički razmernik ne odgovara podacima o dubinama, naznačenim duž skice.
Na istoj ekspediciji istražene su još dve duboke jame: Jama u Malom Lomnom dolu (-605 m) i Jamski sistem u Obručinama (-465 m).
1986. godine DISKF iz Zagreba je organizovao novu ekspediciju u Jamu na Vjetrenim brdima. Iz Jugoslavije su, osim organizatora, učestvovali i speleolozi iz Beograda (SOB), Zavidovića, Foče, Sarajeva i Trebinja, a gostovali su i speleolozi iz kluba LCK iz Velike Britanije. Na ekspediciji je postojala ideja o pokušaju ronjenja u završnom sifonu, ali se pokazalo da to iz određenih razloga nije bilo moguće. Jama je ponovno merena, ali nije sasvim jasno da li u celosti. Naime, približno do dela koji ima označenu dubinu od 590 m, nacrt se u nekim detaljima razlikuje od onog od prethodne godine, te je izvesno da je rađen po novim merenjima. Nasuprot tome, deo objekta ispod naznačene dubine od 590 m gotovo je istovetan sa prethodnim nacrtom, pa je moguće da se radi o kombinaciji merenja.
Početkom devedesetih godina, u organizaciji SOB-a iz Beograda, jama je ponovo posećena sa ciljem prikupljanja biospeleoloških uzoraka, ali nije rađeno nikakvo dodatno speleomorfološko istraživanje niti merenje.
1996. godine je mešovita ekipa iz nekoliko klubova izvela trening-akciju u jami, takođe bez novih istraživanja i bez silaska do dna.
2002. godine Akademski speleološko-alpinistički klub iz Beograda organizovao je ekspediciju koja je imala za cilj pronalaženje i istraživanje novih bočnih kanala, kao i ponovno merenje jame, jer su stari podaci bili izgubljeni, te je bilo nemoguće eventualna nova otkrića ispravno povezati sa postojećim nacrtom. Takođe, stari nacrt nije bio u dovoljno krupnoj razmeri, i nedostajao je plan objekta. Na ekspediciji su učestvovali i gosti iz Mađarske (članovi nekoliko klubova), Hrvatske (SD Istra – Pazin), Slovenije (JK Železničar – Ljubljana) i Bosne i Hercegovine (Ponir – Banja Luka).
Na žalost, zbog obilnih i dugotrajnih padavina visinski logor na lokaciji Suvi Tavani ispod Bandijerne morao je posle svega 7 dana da bude rasformiran i preseljen u selo Virak. Rad u jami bio je gotovo nemoguć zbog velikih količina vode. Tek u poslednjoj nedelji akcije vremenski uslovi su se popravili, te je logor vraćen na Suve Tavane. Više nije bilo vremena za silazak na dno jame, a hidrološka situacija je bila i dalje relativno nepovoljna. Tako je ponovno merenje stiglo do –463 m. Već tada se videlo da će jama biti "skraćena", jer je mesto gde se stalo sa merenjem (kod Vladinog kanala) po starim nacrtima bilo na više od 500 m dubine.
Započeti posao nastavljen je 2004. godine, kada je opet organizovana međunarodna ekspedicija, ovaj put sa gostima iz osam zemalja – Rusije, Velike Britanije, Mađarske, Poljske, Slovenije, Bugarske, Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Zahvaljujući brojnosti učesnika, bilo je mogućnosti da mnoge ekipe rade rekognosciranje u široj okolini logora, te je istraženo i više novih jama, od kojih vredi izdvojiti jamu "Samo Lepo" (-321 m) u Surutki, koju je istražila ekipa iz Poljske.
U Jami na Vjetrenim brdima nisu pronađeni novi bočni kanali značajnijih razmera, ali je završeno ponovno merenje. Pokazalo se da je jama duboka 775 m, tj. čak oko 120 m manje od do tada važeće zvanične dubine. Najverovatnije je da je do greške u merenju 1985. godine došlo zbog upotrebe padomera koji nema zadovoljavajuću preciznost (padomer na geološkom kompasu "Clar"), a moguće i zbog metode merenja koja je dozvoljavala tzv. "viseće" tačke. Prilikom merenja 2002. i 2004. korišćen je instrument "Suunto Tandem" sa kompasom i padomerom zadovoljavajuće preciznosti, pri čemu su sve tačke bile fizičke (na steni), a mereno je isključivo viziranjem. Novi rezultat je proveren pomoću dva različita digitalna altimetra, u različito vreme (kako na dnu, tako i u ostalim delovima jame), i rezultati ne odstupaju više od 5-10 m od podataka dobijenih merenjem.
Sumnju u preciznost padomera "Clar" potvrđuje i analiza pojedinih delova merenja: najveće greške iz 1985. javile su se u kosom kanalu između Raskrsnice i Vladinog kanala, gde su u prvom merenju verovatno očitavane vrednosti padova veće od stvarnih. Drugi deo gde je došlo do značajne greške je najniži deo, nizvodno od Slojeva, gde manje vertikale verovatno nisu bile merene kao +/-90º, već kao kosi vlakovi, gde je takođe dolazilo do grešaka u očitavanju nagiba. Ovome u prilog govori i činjenica da u prvom delu jame, do Raskrsnice, gde su kanali uglavnom vertikalni, gotovo da nema razlike u dubinama, u svim rađenim merenjima (1985, 1986, 2002).
Nova merenja ukazuju i na to da je nacrt iz 1986. verovatno napravljen kombinacijom tadašnjih i prethodnih merenja. Deo ispod naznačene dubine od 590 m gotovo da se ne razlikuje od istog dela nacrtanog 1985, a i teško je moguće da su dva nezavisna merenja imala potpuno istu grešku, i to u iznosu od čak 120 m.
Osnovne morfološke i hidrološke karakteristike
Jama na Vjetrenim brdima nalazi se na južnim obroncima grebena Vjetrenih brda (južne padine Durmitora). Ulaz nije velikih dimenzija (oko 4 m po dužoj osi), a ulazna vertikala duboka je svega 5 m, što na prvi pogled ne ukazuje na prave dimenzije objekta. Sve do dubine od oko 300 m, kanali su pretežno vertikalni, u bankovitim krečnjacima sa proslojcima rožnaca. Stena je isprana i erodovana, a od akumulativnog materijala prisutni su jedino blokovi i drobina ispod vertikala. Izuzetak je samo Vertikala sa salivom, visokim oko 40 m, iznad koje u kanalu mestimično ima i akumulacija gline pomešane sa drobinom. Od ulaza do Raskrsnice prisutne su samo procedne vode, koje prilikom jačih padavina mogu biti veoma jake. Ova osobina se odnosi na Veliku vertikalu, pojačava se kod Vertikale sa salivom, a naročito je izražena na Mokroj vertikali, iznad koje kroz veliki odžak pritiču znatne količine vode. Hidrološki nastavak Mokre vertikale je Bočni kanal, koji sve do prvog sifona ima aktivan tok. Prvi sifon je moguće zaobići višim, fosilnim kanalom, koji se sa aktivnim kanalom spaja neposredno pre završnog sifona na – 437 m. Nastavak Glavnog kanala od Raskrsnice ide fosilnim horizontom. Ovde su prisutne veće količine hemijskih i mehaničkih sedimenata. Zidovi su delimično pokriveni salivima, a na nekim mestima i dno kanala ima kalcitne prevlake. U podnožjima manjih kaskada ima akumulacija gline, sa baricama nastalim od prokapnih voda. Posle jedine veće vertikale (P 15), kanal prerasta u markantan meandar, kojim se može kretati po različitim visinama, ali zbog mestimičnog nakita u jednom delu je gotovo potpuno zatvoren, te se može proći jedino kroz uski Francuski prolaz (proširili su ga speleolozi iz Francuske 1985.). Iza Francuskog prolaza, meandar se i dalje nastavlja, sve do Vladinog kanala. Meandar ima gotovo nepromenjen azimut na dužini većoj od 150 m prave linije, i očigledno je da je nastao duž izrazite strukture približnog pružanja 225º-45º. Vrsta rupture nije pouzdano utvrđena, jer su strane meandra preoblikovane delovanjem procednih voda, ili delimično prekrivene salivima, ali verovatno nije reč o rasedu, jer nema nikakvih tragova zdrobljene rasedne zone. Po paralelnoj strukturi istih karakteristika pruža se i završni deo Bočnog kanala.
Ispod vertikale P 50 nalazi se Blatni kanal, deo jame sa najvećom količinom mehaničkih sedimenata (mešavina gline i peska, drobina, blokovi) i niskom tavanicom razvijenom duž površina slojevitosti. Od dela nazvanog Slojevi, pa dalje duž kanala, na više mesta se javljaju sitno uslojeni krečnjaci, rožnaci i peščari različitih boja, koji su pritom i ubrani u različite tipove bora (pravilne, kose, prevrnute). Ovi delovi predstavljaju estetski najatraktivniji deo jame, a ujedno su i svojevrstan geološki kuriozitet. Neposredno posle Blatnog kanala, glavni kanal je gotovo celom dužinom hidrološki aktivan, izuzev na pojedinim mestima gde se voda privremeno gubi među blokovima. Finih sedimenata gotovo da nema, prisutni su samo drobina i šljunak.
Jama je istražena do sifona na –775 m dubine (1395 m n.v, što je ispod nivoa Jezerske površi), i za sada nije pronađen kanal koji bi eventualno obišao sifon. Nije bilo ozbiljnih pokušaja ronjenja, verovatno iz razloga što je voda u sifonu mutna, ima dosta nanosa, a deluje da je kanal relativno malih dimenzija (vodena površina je dužine oko 2, a širine oko 0.5-1 m). Gotovo sa sigurnošću se može tvrditi da je sifon viseći, te da postoji perspektiva za istraživanje na većim dubinama, ukoliko bi sifon u budućnosti bio preronjen ili zaobiđen.
2008. godine obnovljena su istraživanja Jame na Vjetrenim brdima. Ekipa kluba KKS iz Katovica (Poljska) je započela traverziranje na Velikoj vertikali (P75) u pokušaju da se pronađu zaostali, fosilni kanali koji su sada van hidrološke funkcije.
autori teksta:
Jelena Ćalić i Mihajlo Mandić
(prema radu "Nova speleomorfološka istraživanja Jame na
Vjetrenim brdima (Durmitor, Crna Gora)", objavljenom u Zborniku 5.
Simpozijuma o zaštiti karsta)